Swoboda umów jest fundamentalną zasadą prawa zobowiązań (a ściślej – prawa kontraktów czy też umów) umożliwiającą stronom kształtowanie łączącego ich stosunku prawnego według własnego uznania. Oznacza to, że strony umowy mogą zawrzeć w umowie takie postanowienia, na jakie obydwie się godzą i na jakich im zależy. Zasada ta dotyczy jednak tylko stosunków zobowiązaniowych i nie rozciąga się na stosunki rzeczowe, rodzinne, spadkowe ani na jednostronne czynności prawne.
Granice swobody umów
Zgodnie z regulacją zawartą w art. 3531 Kodeksu Cywilnego strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Oznacza to, że strony umowy regulują prawa i obowiązki według swojej woli dopóty, dopóki nie naruszają prawa, zasad współżycia społecznego, ani właściwości stosunku prawnego.
Właściwość (natura) stosunku prawnego jako granica swobody umów
Wśród przesłanek ograniczających zasadę swobody umów powyższa regulacja na pierwszym miejscu wymienia najbardziej niejasną z nich – właściwość (naturę) stosunku prawnego. Uznaje się, że przez właściwość (naturę) stosunku prawnego należy rozumieć ogół najważniejszych cech każdego konkretnego stosunku prawnego. Cechy te wynikają ze zwyczaju – utrwalonej praktyki na tle zawierania umów danego rodzaju. Przykładami umów sprzecznych z naturą stosunku prawnego mogą być umowy takie jak umowa starannego działania przewidującej osiągnięcie rezultatu (np. umowa o świadczenie lekarskie, gwarantujące wyzdrowienie), umożliwienie w umowie dokonania jej dowolnych zmian tylko przez jedną stronę oraz wyłączenie w umowie darowizny prawa do jej odwołania w razie rażąco niewdzięcznego zachowania obdarowanego.
Ustawa jako granica swobody umów – czy strony mogą dowolnie ustalić wszystkie postanowienia umowy?
Umowa nie może naruszać nie tylko norm bezwzględnie obowiązujących prawa cywilnego (a także szerzej – prywatnego), lecz również norm prawa publicznego. Przez termin „ustawa” uznaje się przepis prawa, bez względu na jego formalny charakter i pozycję w hierarchii źródeł prawa. Nie ulega zatem wątpliwości, iż ograniczenie swobody umów w postaci ustawy dotyczy ustaw z każdej gałęzi prawa – Konstytucji, prawa karnego, administracyjnego czy prawa pracy.
Przepisy zawarte w ustawach mogą nakładać obowiązek dokonania pewnych czynności dla ważności umowy. Na przykład umowa sprzedaży prawa własności jak i prawa użytkowania wieczystego nieruchomości musi być zawarta w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności.
Przepisów tych, strony nie mogą dowolnie zmieniać, ponieważ zgodnie z art. 58 Kodeksu cywilnego czynność prawna sprzeczna z ustawą jest nieważna. Jeżeli nieważnością dotknięta jest tylko część czynności prawnej, to będzie ona nieważna w tej części, a czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, że bez postanowień, które są dotknięte nieważnością, czynność nie zostałaby dokonana.
Przykładem wyraźnego ograniczenia zasady swobody umów przez ustawę jest art. 359 § 2 1 Kodeksu Cywilnego, dotyczący odsetek maksymalnych. Zgodnie z tym przepisem, nie można zastrzec odsetek wynikających z czynności prawnej, których wysokość w stosunku rocznym przekraczałaby dwukrotność wysokości odsetek ustawowych. Z art. 359 § 23 KC wynika, że postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych.
Zasady współżycia społecznego jako granica swobody umów
O sprzeciwieniu się celowi lub treści umowy z zasadami współżycia społecznego można mówić, gdy umowa jest negatywnie oceniana w świetle wartości moralnych akceptowanych w społeczeństwie. Może mieć to miejsce, po pierwsze, gdy niezgodne z normą moralną jest świadczenie samo w sobie i, po drugie, gdy dochodzi do zachwiania równowagi między świadczeniami stron, naruszającego porządek moralny.
Jako najbardziej ogólne zasady współżycia społecznego można wskazać: równość stron i słuszność kontraktowania, dobrą wiara i uczciwość obrotu, uczciwość osób zajmujących się cudzymi interesami, wolność człowieka, wartość życia rodzinnego, czy nienaruszenie pozycji osoby znajdującej się w słabszej pozycji kontraktowej.
Przykładem umów naruszających powyższe zasady mogłoby być zobowiązanie się do poddania się czynowi nierządnemu (umowa z prostytutką), wynajęcie lokalu z przeznaczeniem na dom publiczny, zawarcie umowy o wynagrodzenie za zgodę na rozwód, przekupstwo prasowe, którego jego celem jest zdyskredytowanie konkretnej osoby w oczach opinii publicznej lub też umowa z lekarzem uzależniająca wyższe wynagrodzenie od wyleczenia chorego.
Postanowieniem, które może zostać uznane za niezgodne z zasadami współżycia społecznego jest także zastrzeżenie w umowie możliwości jednostronnej zmiany jej postanowień.
Należy jednak pamiętać, że kwestia uznania konkretnego postanowienia umowy za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego jest kwestią ocenną.
Cel umowy
Trzeba także podkreślić, że kontroli podlega nie tylko treść umowy, lecz również cel, jaki strony chcą osiągnąć przez zawarcie danej umowy.
Jako przykład umów, które byłyby niedopuszczalne ze względu na cel ich zawarcia można wskazać umowę o odpłatne pobranie narządu ludzkiego ciała dla dokonania przeszczepu, umowę sprzedaży rzeczy kradzionej pomiędzy złodziejem a paserem, umowę darowizny mającej na celu umożliwienie dokonanie czynu zabronionego, umowę o dzieło czy też umowę o dzieło, której przedmiotem miałoby być wykonanie urządzenia służącego do fałszowania pieniędzy.
Konsekwencje naruszenia granic swobody umów
Konsekwencją zawarcia umowy sprzecznej z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub właściwością (naturą) stosunku prawnego najczęściej będzie nieważność bezwzględna umowy (w całości albo w części). Jednakże przepisy prawa mogą przewidywać inny skutek, np. zastąpienie nieważnych postanowień umowy przez treść zgodną z przepisami.
Mimo obowiązujących ograniczeń swobody umów, to faktycznie ograniczenia te nie wywołają skutku prawnego, jeśli żadna ze stron nie zakwestionuje postanowień umowy. W konsekwencji umowa sprzeczna z ustawą może zostać zawarta i być wykonywana tak długo, jak obie strony się na to godzą i żadna nie wystąpi do sądu o stwierdzenie nieważności tej umowy.
Przedsiębiorcy a swoboda umów
Podmioty posiadające status przedsiębiorcy (osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne niebędące osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą, a także wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej) zobowiązane są do tzw. podwyższonej staranności wynikającej z zarobkowego, profesjonalnego prowadzenia działalności gospodarczej i tym samym zobowiązane są do stosowania bardziej rygorystycznych przepisów niż w przypadku konsumentów, którzy są chronieni przepisami w sposób szczególny jako „słabszych” uczestników rynku. W stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami obowiązuje zasada swobody umów wynikająca z art. 3531 Kodeksu cywilnego i żadna ze stron nie korzysta ze szczególnej ochrony prawnej, tak jak w przypadku konsumentów.
Podsumowanie
Reasumując, przy sporządzaniu umowy warto skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika, aby jak najlepiej zabezpieczyć interesy stron, przy zastosowaniu wszystkich bezwzględnie obowiązujących przepisów, aby nie narazić się na ryzyko nieważności umowy lub jej części.
