Powody uchylenia obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka
Dziedziczenie przez małoletnich
1. jeżeli świadczenia alimentacyjne połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem (art. 133 § 3 k.r.o.),
2. jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się (art. 133 § 3 k.r.o.),
3. jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 144 1k.r.o.). Poniżej zostaną omówione wszystkie przypadki.
Obowiązek alimentacyjny jako nadmierne obciążenie dla rodzica
Nadmierny uszczerbek dla rodzica, związany z wypełnianiem obowiązku alimentacyjnego względem pełnoletniego dziecka może mieć charakter przejściowy, co oznacza, że zmiana okoliczności skutkująca poprawą sytuacji majątkowej i zarobkowej zobowiązanego może uzasadniać ponowne nałożenie na niego obowiązku alimentacyjnego, nawet jeżeli wcześniej obowiązek ten został uchylony, oczywiście przy istnieniu ogólnych przesłanek obowiązku alimentacyjnego, w szczególności niezaspokojonych, usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego.
Niedokładanie przez dziecko starań w celu usamodzielnienia się
W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, że osiągnięcie przez uprawnionego pełnoletności nie wyłącza obowiązku alimentacyjnego. Obowiązek rodziców dostarczania środków utrzymania i wychowania trwa dopóty, dopóki dziecko nie zdobędzie, stosownie do swoich uzdolnień i predyspozycji, kwalifikacji zawodowych, czyli do chwili usamodzielnienia się i to niezależnie od osiągniętego wieku. Uzyskanie pełnoletności nie zmienia sytuacji prawnej dziecka w zakresie alimentów, jeżeli dziecko pobiera naukę w szkole lub na uczelni i czas na nią przeznaczony wykorzystuje rzeczywiście na zdobywanie kwalifikacji zawodowych. Może przy tym chodzić zarówno o sytuację, gdy dziecko uczy się czy studiuje w systemie stacjonarnym, jak i o sytuację, gdy dziecko uczy się czy studiuje w systemie zaocznym. Dokonując wyboru systemu nauki, dziecko powinno jednak kierować się tym, aby wybrany system nauki nie powodował wyższych niż przy wyborze innego systemu kosztów jego utrzymania. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy dziecko nie ma możliwości wyboru (bo np. na określonym kierunku studiów nie jest możliwe studiowanie w systemie niestacjonarnym), jak również sytuacji, gdy na określony kierunek studiów w systemie stacjonarnym dziecko nie zostało przyjęte.
Gdy dziecko bez uzasadnionego powodu dokona wyboru takiego systemu nauki, który powoduje wyższe koszty utrzymania tego dziecka, rodzice mogą zostać zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych w takim zakresie, w jakim byliby obciążeni obowiązkiem alimentacyjnym w sytuacji, gdyby dziecko wybrało system nauki, który nie powodowałby owych wyższych kosztów utrzymania.
Warto zaznaczyć, że jeżeli dziecko zdobyło, stosownie do swych uzdolnień i predyspozycji, kwalifikacje zawodowe, to choć nie może ono podjąć pracy z uwagi na brak takiej możliwości, nie jest już traktowane jako dziecko, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie w rozumieniu art. 133 § 1 KRO.
Podsumowując, obowiązek alimentacyjny rodziców trwa do chwili osiągnięcia przez dziecko zdolności do samodzielnego utrzymywania się, co stanowi jedyne kryterium, od którego zależy trwanie bądź ustanie tego obowiązku. W konsekwencji, dziecko, które osiągnęło pełnoletność z miejsca nie traci uprawnień do alimentów nawet, jeżeli zdobyło także wykształcenie umożliwiające podjęcie pracy zawodowej, ale pod warunkiem, że podejmuje starania o kontynuowanie nauki, przejawiające się w realnych, a nie jedynie deklarowanych lub pozornych działaniach zmierzających do zdobycia wyższych kwalifikacji lub wykształcenia. Zaniechanie, więc realnych starań o podjęcie studiów przez pełnoletnie dziecko, wyklucza przedłużenie uprawnienia alimentacyjnego, oczywiście z zastrzeżeniem, że nie znajduje się w niedostatku
Niegodność dziedziczenia – dodatkowe kryteria
Reforma polskiego prawa spadkowego obejmuje również dodanie dwóch kryteriów uzasadniających uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Osoba uznana za niegodną dziedziczenia nie ma prawa do spadku i zostaje wyłączona od dziedziczenia, tak jakby nie dożyła otwarcia spadku. Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. W świetle nowych przepisów spadkobierca może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia jeśli:
– uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem, albo inną umową;
– uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Ta zmiana ma na celu zachęcenie spadkobierców do właściwego pełnienia swoich obowiązków wobec bliskich oraz wyeliminowanie niesprawiedliwych rozstrzygnięć, w których spadek otrzymuje osoba, która nie opiekowała się spadkodawcą, gdy tego potrzebował.
Wystąpienie z powództwem o uchylenie obowiązku alimentacyjnej jawi się jako zasadne w sytuacji, w której dziecko, które po ukończeniu szkoły średniej uzyskało określony zawód pozwalający na samodzielne zarobkowanie, a następnie dziecko to podjęło studia wyższe, ale w takim czasie, że jego wiek przekracza znacznie normalny wiek młodzieży rozpoczynającej wyższe studia. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego takie dziecko nie może żądać alimentów od swoich rodziców powinno podjąć pracę zarobkową i wykorzystać możliwości, jakie stwarza państwo osobom dorosłym w zakresie podjęcia zaocznych studiów wyższych. Stanowisko to zasługuje w pełni na aprobatę. Jeżeli dorosłe dziecko ma już zawód i uzyskało zdolność zarobkowania, to jego chęci i ambicje uzyskania innego wykształcenia w znacznym odstępie czasu od ukończenia szkoły średniej uzyskania zawodu powinny być realizowane w jego własnym zakresie, bez obciążania rodziców obowiązkiem utrzymania go przez czas podjętych przez niego studiów.
Kiedy obowiązek alimentacyjny jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego?
Obok przesłanek uchylenia obowiązku alimentacyjnego rodziców względem pełnoletnich dzieci, o których mowa w art. 133 § 3 k.r.o., rodzice mogą uchylić się od obowiązku alimentacyjnego względem pełnoletnich dzieci, jeżeli żądanie to jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 144 1k.r.o.) W istocie przesłanki wskazane w art. 133 § 3 k.r.o. wskazują na takie stany faktyczne, które w okolicznościach konkretnego wypadku muszą być ocenione negatywnie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Zarówno skutek w postaci nadmiernego uszczerbku dla rodziców, jak i brak starań uprawnionego dziecka o uzyskanie możności samodzielnego utrzymania się są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W tym kontekście słuszne jest stanowisko, że w pewnym zakresie hipotezy art. 133 § 3 i art. 1441 k.r.o. mogą się pokrywać. Nie sposób jednak wykluczyć sytuacji, w której uprawnione pełnoletnie dziecko będzie dokładać starań w celu zdobycia zawodu, a świadczenia alimentacyjne nie będą nadmiernym uszczerbkiem dla rodziców, a mimo to żądanie świadczeń alimentacyjnych będzie można ocenić jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, np. pełnoletnie dziecko przeznacza środki uzyskiwane od rodziców na narkotyki.
Majątek dziecka
Biorąc pod uwagę powyższy przepis należy zauważyć, że obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, w ogóle nie powstaje jedynie wtedy, gdy dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania w całości (przy czym przez koszty utrzymania i wychowania dziecka należy rozumieć koszty potrzebne do zaspokojenia jego usprawiedliwionych potrzeb). Jeżeli dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów utrzymania i wychowania jedynie w części, to wówczas powstaje obowiązek alimentacyjny, o którym tu mowa.
Dziecko niepełnosprawne
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że obowiązek alimentacyjny rodziców, o którym to obowiązku mowa w art. 133 § 1 KRO, nie ustaje w ogóle, jeżeli dziecko na skutek kalectwa wrodzonego lub nabytego albo w związku z niedorozwojem umysłowym nie będzie w stanie samodzielnie zdobywać środków utrzymania.