Alimenty od małżonka i okres ich otrzymywania
Alimenty od byłego małżonka - kiedy są należne?
Zgodnie z regulacją zawartą w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. Ponadto, jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Zgodnie ze wskazaną regulacją uprawnienie byłego małżonka do alimentacji wymaga spełnienia kumulatywnie trzech rodzajów przesłanek:
- wystąpienia z żądaniem alimentów (w tym zakresie sąd bowiem nie orzeka w wyroku rozwodowym z urzędu);
- braku wyłącznej winy za rozpad małżeństwa – osobą uprawnioną do ich otrzymania może być wyłącznie małżonek niewinny (art. 60 § 1 i 2 k.r.o.) lub co najwyżej współwinny (art. 60 § 1 k.r.o.);
- niekorzystnej sytuacji materialnej, polegającej na znalezieniu się w stanie niedostatku (bez względu na to, czy stan ten był wywołany bezpośrednio rozwodem – (art. 60 § 1 k.r.o.) lub sytuacji istotnego pogorszenia sytuacji materialnej, która nie oznacza niedostatku, ale za to jej bezpośrednią przyczyną musi być rozwód – art. 60 § 2 k.r.o.
Osobą zobowiązaną do alimentacji może zaś być małżonek niewinny (art. 60 § 1 k.r.o.), współwinny (art. 60 § 1 k.r.o.) lub wyłącznie winny (art. 60 § 1 i 2 k.r.o.).
Powyższa regulacja pozwala na wyodrębnienie dwóch typów obowiązku alimentacyjnego:
- tzw. zwykłego, uregulowanego w art. 60 § 1 k.r.o.;
- tzw. rozszerzonego, uregulowanego w art. 60 § 2 k.r.o.
Zwykły obowiązek alimentacyjny
Przesłanką orzeczenia zwykłego obowiązku alimentacyjnego jest ustalenie przez sąd stanu niedostatku małżonka uprawnionego. Stan niedostatku nie musi istnieć w chwili orzeczenia rozwodu. Żądanie świadczeń alimentacyjnych jest uzasadnione także wtedy, gdy uprawniony do alimentów małżonek znalazł się w niedostatku dopiero po upływie pewnego czasu od orzeczenia rozwodu. Zwykły obowiązek alimentacyjny po rozwodzie wykazuje w tym zakresie wyraźne podobieństwo do obowiązku alimentacyjnego między krewnymi (z wyjątkiem obowiązku rodziców względem dzieci niezdolnych do samodzielnego utrzymania się – zob. art. 133 § 1 k.r.o.). W orzecznictwie wskazuje się, że niedostatek oznacza niemożność zaspokojenia we własnym zakresie minimalnego standardu egzystencji. Niewykorzystywanie w pełni możliwości zarobkowych przez osobę domagającą się alimentów wyklucza możliwość przyjęcia, że pozostaje ona w niedostatku. O niedostatku można mówić wówczas, gdy osoba ubiegająca się o alimenty, mimo podejmowanych starań, nie potrafi samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb na poziomie zbliżonym do minimum socjalnego.
Rozszerzony obowiązek alimentacyjny
Przyznanie rozszerzonego obowiązku alimentacyjnego jest uzależnione od wystąpienia dwóch rodzajów przesłanek:
- wyrażonych wprost w tym przepisie, tj. wyłącznej winy rozkładu pożycia po stronie małżonka zobowiązanego oraz spowodowania przez rozwód istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego, niemającego jednak cech niedostatku;
- wynikających z ogólnych zasad prawa cywilnego, takich jak zasady współżycia społecznego i zasady słuszności.
Dla ustalenia czy spełniona jest przesłanka wyłącznej winy rozkładu pożycia, miarodajne jest wyłącznie orzeczenie o winie zamieszczone w sentencji wyroku rozwodowego, bez znaczenia są natomiast ewentualne inne ustalenia zawarte w uzasadnieniu tego orzeczenia. W praktyce orzeczniczej w sentencji wyroków rozwodowych przy określaniu winy tradycyjnie nie jest używane słowo „wyłączna”, wobec czego zawarte w niej stwierdzenie, że winę ponosi jeden z małżonków, należy traktować jako orzeczenie, że tylko on jest odpowiedzialny za rozpad małżeństwa.
Natomiast wykładnia przesłanki „istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego” powinna polegać na porównywaniu każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, które by istniało, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie.
Warto dodać, że ocena „istotnego pogorszenia sytuacji materialnej niewinnego małżonka”, o którym mowa w art. 60 § 2 k.r.o., może zostać dokonana wiele lat po orzeczeniu rozwodu. W takiej sytuacji uwzględnienie powództwa wymaga ustalenia, że pogorszenie sytuacji materialnej jest skutkiem rozwodu, a nie innych zdarzeń.
Jak długo można otrzymywać alimenty od byłego małżonka?
Okres otrzymywania alimentów jest uzależniony od tego, jaki wyrok wydał sąd.
W przypadku rozwodu za porozumieniem stron lub w sytuacji, gdy żadna ze stron nie została uznana za winną rozpadu małżeństwa były małżonek musi wywiązywać się z obowiązku alimentacyjnego przez 5 lat od daty prawomocności wyroku rozwodowego. Można jednak starać się o wydłużenie tego okresu na żądanie uprawnionego w specjalnych okolicznościach, np. gdy wystąpi znaczny uszczerbek na zdrowiu byłego męża lub żony, przez który nadal nie może podjąć pracy. W przeciwnym wypadku po 5 latach dochodzi do wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego bez żadnego dodatkowego orzeczenia sądu. Sąd Najwyższy przyjmuje, że przedłużenie pięcioletniego terminu przewidzianego w art. 60 § 3 k.r.o. może nastąpić tylko wtedy, gdy wyjątkowe okoliczności, wymienione w tym przepisie, powstały przed upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu.
Natomiast w przypadku rozwodu z orzeczeniem o wyłącznej winie jednego z małżonków małżonek winny lub współwinny rozkładu pożycia musi wywiązywać się z obowiązku alimentacyjnego dożywotnio z jednym wyjątkiem – obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa (art. 60 § 3 KRiO).
Innymi słowy, jeśli przykładowo mąż ma zasądzone alimenty na żonę, to musi je płacić dożywotnio lub do momentu, aż żona wejdzie w kolejny związek małżeński.
Ustawowej przesłanki wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionego małżonka nie stanowi pozostawanie w konkubinacie przez uprawnionego do alimentacji rozwiedzionego małżonka. Jak wskazuje Sąd Najwyższy, z przepisu art. 60 § 3 zd. 1 k.r.o. „jednoznacznie wynika, że przesłanką wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionego małżonka zobowiązanego do alimentacji jest zawarcie nowego małżeństwa przez byłego małżonka uznanego za uprawnionego do alimentacji. Ustawodawca wyraźnie więc związał skutek w postaci wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami z zawarciem przez uprawnionego małżonka nowego małżeństwa”.
Czy pomoc krewnych wyłącza możliwość przedłużenia obowiązku alimentacyjnego?
Jak wskazuje się w orzecznictwie, pomoc krewnych z zasady nie wyłącza możliwości przedłużenia obowiązku alimentacyjnego po myśli art. 60 § 3 k.r.o. Powyższa zasada ma jednak wyjątki. Jak wskazuje Sąd Najwyższy, powództwo o przedłużenie obowiązku może zostać oddalone, jeżeli krewni „są w stanie dostarczyć rozwiedzionemu małżonkowi całkowitych środków utrzymania”, a za przyjętym rozstrzygnięciem przemawiają także inne okoliczności sprawy. A zatem nie wystarcza dostarczenie przez krewnych środków utrzymania, konieczne jest uwzględnienie „innych okoliczności sprawy”. Do takich „okoliczności” Sąd Najwyższy zaliczył: długotrwałość pożycia małżeńskiego, zestawienie stanu majątkowego małżonka, od którego dochodzi się alimentów, z sytuacją materialną krewnych małżonka potrzebującego alimentacji, stopień bliskości pokrewieństwa, który należy w szczególności uwzględnić, jeżeli zobowiązane do alimentacji jest rodzeństwo rozwiedzionego małżonka, z uwagi na ograniczenia zawarte w art. 134 k.r.o.